نویسنده: آیت الله جعفر سبحانی




 

پرسش از پیامبران چگونه بوده است؟

مقدمه:

با کتاب «تفسیر آیات مشکله» آشنا شویم:
اخیراً کتابی در تبریز به این نام چاپ و منتشر شده است، ولی قسمت معظم آیاتی که در آن کتاب عنوان شده ابداً از آیات مشکله نیست، و برخی نیز برای تزریق عقائد مخصوصی که نویسنده آن کتاب دارد، عنوان شده است و قسمتی مختصر که جا دارد آنها را «آیات مشکله» بخوانیم، مورد بررسی صحیح قرار نگرفته است.
شکی نیست وجود این کتاب در دسترس گروه بی اطلاع و ساده لوح مایه ی انحراف عقیده است زیرا نتیجه ای که خواننده از این کتاب می برد این است که:
انبیاء معصوم نبودند، گاهی و یا پیوسته خدا را نافرمانی می کردند.
هیچ گاه خدا مودت خویشاوندان رسول خدا را بر ما لازم نکرده است.
آیه ی: (الیوم اکملت لکم دینکم) درباره ی علی نازل نشده است.
خطبه معروف صدیقه طاهره (علیها سلام) مجعول است و هکذا...
روی این ملاحظات برخی از دوستان نگارنده درخواست کردند که درباره ی این کتاب صفحاتی بنویسد از این رو بر خود لازم دیدم که پاره ای از این آیات را که لغزش های نویسنده تفسیر در تفسیر آنها نابخشودنی است، عنوان نموده و به تفسیر آن، و ردّ گفتار وی بپردازد.
***
(وَ اسْأَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنَا أَ جَعَلْنَا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ) (زخرف، آیه 45)
«ای محمد از پیامبرانی که قبل از تو فرستاده ایم سؤال کن که آیه ما جز خدا معبودانی قرار داده ایم که مردم آنها را بپرستند». (1)
جای شک نیست که ظواهر قرآن و مفاهیم ابتدائی آن، تا آنجا که قرینه اطمینان بخشی برخلاف آن نباشد برای ما حجت است و ما حق نداریم بدون جهت از ظاهر آیات آن دست برداریم، و این خود مطلبی است که باید هر مفسری آن را رعایت کند، تا سرانجام از تفسیر به رأی که عمل مذهب سازی و آئین تراشی است، پرهیز بنماید.
شما ظاهر آیه یاد شده را به اهل زبان و یا به دانشمندانی که اطلاعاتی در این زبان دارند، نشان بدهید و ملاحظه کنید که در این باره چه گونه قضاوت می کنند؟ آیا جز این که «پیامبر مأمور شده است از خود پیامبران بپرسد و با خود آنها تماس بگیرد» چیز دیگری می گویند؟ به طور مسلم نه، و همه با ندای بلند می گویند، مأمور به سئوال خود پیامبر است و مسئول خود ذات انبیاء است نه کتابهای آنها، و نه پیروان و اصحاب آنها اگر از جانشینان پیامبر که به تنصیص رسول گرامی «قرین» قرآنند، روایت اطمینان بخشی به دست مان برسد و برای ما توضیح دهد که مقصود سئوال از خود آنها نیست، بلکه منظور مراجعه به کتابها و پیروان آنها است، البته ما از جان و دل می پذیریم و می فهمیم که روز نزول قرآن قرائنی (حالیه) در کار بوده و یاران رسول خدا نیز همین معنا را فهمیده اند، و اگر چنین روایتی از مصدر وحی و رسالت به دستمان نرسید، هرگز ما حق نداریم چنین تصرفی را در قرآن بنمائیم و با ندای رسول گرامی صلی الله علیه وآله وسلم «مَن فَسَّرَ القُرآنَ بِرَأیهِ فَلیَتَبَؤا مَقعَدَهُ مِنَ النّارِ» مخالفت ورزیم.
اگر ما بر اثر کوچکی اندیشه و کمی معلومات، نتوانستیم درک کنیم که پیامبر اکرم چگونه در این نشأت با پیامبران که نشأت دیگری به سر می برند ملاقات می کند و از آنها سئوال می نماید این سبب نمی شود که بی خود ظاهر آیه را تأویل نموده و آن را بازیچه اندیشه های کوچک قرار دهیم.
نویسنده تفسیر می گوید: وقتی خدا به پیامبر می فرماید: «اسئل»: «سئوال کن» لازم نیست که این سئوال حضوری باشد (حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم حضوراً از سائر پیامبران سئوال کند) بلکه مقصود این است که ای محمد از علمای اهل کتاب و کتب آسمانی استفسار کن که آیا پیامبران سابق در کدام کتاب جز به سوی خدای واحد دعوت کرده اند سپس می گوید آیه مورد بحث مانند آیه زیر است:
(فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ فَاسْأَلِ الَّذِینَ یَقْرَءُونَ الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکَ) (یونس، آیه 94)
اگر در آنچه ما به تو نازل کرده ایم در شک هستی از کسانی که کتاب را قبل از تو می خواندند، بپرس یعنی «از علماء اهل کتاب سئوال کن» آنگاه در صدد رد روایتی بر آمده و می گوید: بعضی قائلند که این آیه در خصوص معراج نازل شده پس از آنکه انبیاء پشت سر پیامبر نماز خواندند، خدا خطاب به پیامبر نمود و فرمود: ای محمد از این پیامبران بپرس...» سپس چنین رد می کند که در این آیه صحبتی از معراج و انبیاء نیست.

پاسخ:

ما می گوئیم: آیه مورد بحث (وَ اسْأَلْ مَنْ أَرْسَلْنَا) مکی است و روزی که پیامبر گرامی در مکه به سر می برد، در آن محیط، دانشمندان اهل کتاب، در «نجران» و «خیبر» و «مدینه» به سر می بردند، و شرائط اجازه نمی داد که پیامبر از مکه بیرون آید، و با دانشمندان آنان که در چند صد کیلومتری زندگی می کردند تماس بگیرد، بنابراین تفسیر آیه فوق به این نحو که از علمای آنها بپرس، بسیار بعید است، آری در آغاز بعثت افرادی مانند «ورقة بن نوفل» و... در مکه بودند که اطلاعاتی از کتب عهدین داشتند، ولی هیچ گاه ذوق سلیم اجازه نمی دهد که ما بگوئیم: منظور از «مَنْ أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ» افراد انگشت شماری از عرب های متنصر مانند ورقة است که روزی بت پرست بودند، و بعداً تظاهر به مسیحی گری می کردند، و اطلاعات آنها از دانایان و کاهنان یهود و نصاری که در «نجران» و اطراف مدینه می زیستند، به مراتب کمتر بود.
گذشته از این اگر بگوئیم: مقصود این است که به کتابهای آسمانی آنها مراجعه بفرماید این مطلب با «امی بودن» پیامبر سازگار نیست و اگر هم بگوئیم توانائی خواندن کتاب را داشت ولی هرگز صلاح نبود که پیامبر دست به این کار بزند، و قرآن علت آن را بیان کرده آنجا که می فرماید: (وَ مَا کُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتَابٍ وَ لاَ تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لاَرْتَابَ الْمُبْطِلُونَ‌) (عنکبوت، آیه 48). «تو پیش از نزول قرآن کتابی نمی خواندی، و با دستت نمی نوشتی زیرا در غیر این صورت، ابطال گران درباره قرآن (که از ناحیه خدا است) به شک می افتادند».
نتیجه: گفتن این که به علمای اهل کتاب مراجعه کن با محیط نزول آیه (مکه) سازگار نیست زیرا در آن محیط چنین علمائی وجود نداشت و تصور این که پیامبر به کتابهای آسمانی آنها مراجعه نماید با امی بودن پیامبر و یا لااقل با مصالح اسلام سازگار نبود ولی آیه ای که در سوره یونس که به پیامبر دستور می دهد که پیامبر به علمای اهل کتاب مراجعه نماید، مدنی است، و سوره یونس اگر چه مکی است ولی آیاتی چند از آن مدنی است و از آن جمله آیه (94) است که در آن آیه چنین دستوری وارد شده است.
شگفت انگیز این که نویسنده اجازه نمی دهد با روایتی که از خاندان وحی به دست ما رسیده آیه تفسیر شود، حتی روایتی را که می گوید: این سئوال و جواب در «معراج» بوده، به بهانه این که در آن سخن از معراج نیست رد می کند ولی خود نویسنده بدون چون و چرا حاضر است تا این حد تحریف ظاهر کند و آیه را به این نحو تفسیر کند که مقصود سئوال از پیامبران نیست، بلکه هدف سئوال از علماء و کتابهای آنها است، این که درباره روایت می گوید: در آیه سخن از معراج نیست باید گفت در آیه هم، سخن از دانشمندان و کتابهای آنها نیز نیست و اگر بگوید در آیه دیگر (آیه 94 سوره یونس) نامی از دانشمندان به میان آمده است و آن آیه قرینه بر تفسیر این آیه می باشد پاسخ آن این است که آیه مورد بحث مکی است و آیه سوره یونس مدنی است و محیط نزول دو آیه کاملا متفاوت است و در مدینه دانشمندان اهل کتاب بودند و در مکه از آنها خبری نبود.
چگونه می توان با یکی، دیگری را تفسیر کرد در یکی دسترسی به دانشمندان اهل کتاب و کتابهای آنان فراوان بود، در دیگری از این امکانات خبری نبود، اما با این تفاوت، به خود اجازه می دهد با آیه ای، آیه دیگر را تفسیر کند.
و در پایان: هرگاه این روایت اطمینان بخش باشد به طور مسلم می تواند اجمال آیه را رفع نماید و اینکه می گوید، در آیه سخنی از معراج نیست، بازگشت آن به این است که آنچه را روایت توضیح می دهد در آیه نیست، ولی غافل از این که هرگاه بنا بود مضمون روایت در خود آیه باشد، ما دیگر چه نیازی به روایت داشتیم، بعلاوه ما باید روایت مخالف را طرح کنیم، نه روایتی را که مطلبی را توضیح داده و اجمالی را برطرف می نماید.
و اگر روایت مزبور، اطمینان بخش نباشد باید ظاهر آیه را بگیریم و بگوئیم که پیامبر اسلام در این نشأت می تواند با انبیاء که در آن نشأت به سر می برند تماس بگیرد و اگر ما حقیقت آن را درک نمی کنیم، دلیل بر تأویل آن نیست، بسیاری از حقایق در قرآن وارد شده است که ما از حقیقت آنها غافلیم، مانند «فرشته»، «جن»، «برزخ»، «اعراف»، «سدره» و «غیر ذلک».
در پایان یادآور می شویم که ما در کتاب «اصالت روح از نظر قرآن» پیرامون امکان ارتباط انسان با جهان ارواح به صورت گسترده سخن گفته ایم و آیه مورد بحث را یکی از گواهان این اصل علمی گرفته ایم علاقمندان می توانند به آن کتاب مراجعه فرمایند.

پی نوشت ها :

1- مربوط به ذیل مطلب 58 از کتاب تفسیر آیات مشکله قرآن صفحه 206 و 207 و هدف از عنوان کردن آیه، رد امکان ارتباط پیامبر خدا، در این نشأت با رسولان او است.

منبع :سبحانی، جعفر (1387)، تفسیر صحیح آیات مشکله قرآن، قم: مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ چهارم.